U sezoni grijanja u Srbiji vazduh demantuje svoju definiciju koja kaže da se ne može vidjeti, probati ili osjetiti. Upravo u tom periodu godine bilježe se najveća zagađenja, a kada bi se pratili savjeti i uputstva koja Svjetska zdravstvena organizacija izdaje na osnovu Indeksa kvaliteta vazduha, građani pojedinih gradova ne bi napuštali kuću. Na neki način, srećna okolnost je što zagađenje postaje očigledno te su građani u mogućnosti prilagoditi svoje ponašanje situaciji jer od nadležnih državnih organa ne dobijaju pravovremene informacije.
Iako je u sezoni grijanja prekoračenje zagađujućih čestica najveće u godini, ovoj temi u svakom trenutku treba posvećivati pažnju, prije svega zbog velikog uticaja koji to prekoračenje ima na zdravlje stanovništva. Svjetska zdravstvena organizacija procijenila je da svake godine u Srbiji zbog zagađenja vazduha prerano umre više od 5400 ljudi. Zagađen vazduh najviše izaziva respiratorna oboljenja, ali sve više i moždane udare i srčana oboljenja. I pored alarmantnih podataka, nadležne institucije koje treba da uoče problem i iznađu način za njegovo rješavanje ponašaju se neodgovorno. Sagovornici “Vremena” iz RES fondacije, Jasminka Young i Aleksandar Macura, istražujući pitanje siromaštva i efikasnosti individualnih uređaja za grijanje domaćinstava primijetili su niz problema koji se tiču prije svega mjerenja kvaliteta vazduha, ali i neprimjenjivanja zakona, loše saradnje nadležnih institucija i javnosti koja usljed nedobijanja kvalitetnih informacija može biti dovedena u zabludu.
Da bi se ostvarila zaštita vazduha, potrebni su praćenje, pribavljanje i procijenjivanje odgovarajućih podataka o kvalitetu vazduha na osnovu mjerenja i standardizovanih metoda. U Srbiji je 2012. godine sredstvima Evropske unije uspostavljena automatska mreža od 28 stanica za mjerenje kvaliteta vazduha na nacionalnom nivou. Stepen realizacije mjerenja od tada kontinuirano opada, pa bi se danas, samo pet godina kasnije, moglo reći da pravog mjerenja zapravo nema jer je još u 2015. samo četvrtina mjernih stanica prikupljala podatke na odgovarajući način. Aleksandar Macura kaže da Agencija za zaštitu životne sredine koja treba da održava ove stanice, u mjesečnim izvještajima o kvalitetu vazduha izostavlja ovu važnu činjenicu. “Pri analizi smo posmatrali prvih sedam stanica koje su pokazale najveće zagađenje u godišnjem Izveštaju o kvalitetu vazduha za 2015. godinu. Nijedna od njih se ne pojavljuje na spisku stanica koje beleže prekoračenje zagađenja iz januara 2017. Zaključili smo da te stanice ili ne rade ili ne emituju dovoljan broj podataka. Zamolili smo odgovorne da sledeći
put kada budu objavljivali izveštaj napišu i koje stanice su operativne, odnosno nisu”, kaže Macura. Na primjer, u Kraljevu se na osnovu lokalnih mjerenja zna da su dozvoljene vrijednosti prekoračene tokom više od trećine kalendarske godine. Međutim, u godišnjem Izveštaju Agencije za 2015, Kraljevo je “obojeno” zelenom bojom, što indikuje dobar kvalitet vazduha. Zabluda da je kvalitet vazduha u redu stvara se zbog problema pri razmjeni i interpretaciji podataka jer se u slučaju nedostatka podataka za određene stanice situacija na pomenutim po pravilu tumači kao dobra, objašnjavaju naši sagovornici iz ove organizacije, koja je, osim izvještaja o kvalitetu vazduha, pri analizi u obzir uzela i tri zakona, devet uredbi i četiri pravilnika.
Razlozi za neodržavanje mjernih stanica su, objašnjavaju, između ostalog manjak ljudskih kapaciteta i finansija. Iako isti problemi postoje od kada je mreža za mjerenje uspostavljena, gotovo ništa se nije uradilo na njihovom rješavanju. Jedan od načina za održavanje automatskih stanica za mjerenje kvaliteta vazduha moglo bi biti još veće prenošenje nadležnosti na lokalni nivo, koji je motivisaniji za bavljenje problemom kvaliteta vazduha, predlažu iz RES-a.
Vlada Republike Srbije je zakonom obavezana da svake godine uredbom kaže kakav je bio kvalitet vazduha prethodne godine. “To je, prema nama dostupnim informacijama, poslednji put urađeno 2014, kada je donesena uredba koja se odnosi na 2012. godinu. Dok dobijemo informacije o zagađenju, ono je već prošlo”, objašnjava Macura.
Ovaj problem toliko je narastao da već i sami građani i predstavnici lokalne samouprave iz Kraljeva, Užica, Valjeva, Beograda imaju izraženu svijest da udišu zagađen vazduh, pa čak i da prepoznaju izvor zagađenja. Ipak, čini se da svijest o posljedicama koje nastaju usljed zagađenog vazduha još nije razvijena. Jasminka Young iz RES fondacije smatra da je razlog za to informisanje kojim se ne pruža prava slika stanja, kao i da izvještaji nadležnih institucija nisu razumljivi laicima. “Poenta je da se građani informišu kako bi razvili svest o štetnosti lošeg vazduha i kako bi mogli da prilagode ponašanje situaciji. Možda će nakon toga ljudi početi da donose odluke u skladu sa informacijama koje imaju na primer u vezi sa načinom na koji se greju”, navela je.
Agencija za zaštitu životne sredine je još uvek mlada institucija koja do sada nije imala dovoljno snage da radi na zaštiti kvaliteta vazduha, iako je njena uloga da podatke nakon prikupljanja interpretira i ukaže na potrebu za izmjenama u određenoj javnoj politici, upozoravaju iz RES-a. Takođe, kvalitetom vazduha se bavi nedovoljan broj ljudi u Ministarstvu zaštite životne sredine, lokalnim samoupravama i stručnim organizacijama poput zavodâ za javno zdravlje.
Kada se kaže kvalitet vazduha, često se misli na prisustvo suspendovanih čestica koje predstavljaju opasan oblik zagađenja zbog svoje sposobnosti da se probiju duboko u pluća i krvotok, pri čemu uzrokuju opasne bolesti. Ono nastaje od sagorjevanja fosilnih goriva u elektranama, toplanama i individualnim ložištima, neefi kasnim sagorjevanjem drveta, iz saobraćaja i drugih izvora, i ne može da nas ubije u roku od sat vremena, ali dugoročno škodi i može da dovede do preuranjene smrti.
Uzorci vazduha se ne testiraju na način koji omogućuje tačnu identifi kaciju izvora zagađenja suspendovanih čestica. Iz tog razloga se moramo oslanjati na podatke iz inventara za gađujućih materija. Međutim, takvi podaci se teško prikupljaju, a mjerenja emisija kod velikih zagađivača se ne obavljaju u skladu sa zakonom. Zato ponekad nagađamo da li su najveći zagađivači saobraćaj, individualna ložišta ili termoelektrane i industrijska postrojenja, koji u atmosferu emituju i materije poput sumpor-dioksida ili azotnih oksida, objašnjavaju.
Odnos institucija prema zaštiti kvaliteta vazduha pokazuje da je ova javna politika marginalna, a zakonodavstvo koje treba da je uređuje je nedovršeno i podložno čestim izmjenama. “Primena zakona je sporadična i odvija se uz poteškoće, a glavni strateški dokument, Nacionalna strategija o zaštiti vazduha, još nije donet iako treba da predstavlja osnov za akciju. Kasni se sa donošenjem izveštaja, mada oni praktično ne znače ništa bez strategije”, nalazi su istraživanja koja je sprovela ova fondacija.
Pravne tekovine EU koje regulišu ovu oblast postale su dio našeg zakonodavstva, ali usled neprimjenjivanja nije došlo do boljeg mjerenja, monitoringa a ni kvaliteta vazduha. “Na primer, granične vrednosti emisija štetnih materija su u skladu sa najnovijim direktivama EU, ali to nema nikakvog praktičnog značaja jer mi ne merimo izvor zagađenja sa dovoljnom preciznošću, a prekoračenja graničnih vrednosti su često ogromna. Zakon utvrđuje da veliki zagađivači moraju da mere emisije neprekidno, ali mi ne znamo da li to oni rade jer i u slučaju da rade, Agencija za zaštitu životne sredine nije pravila inventar na osnovu takvih merenja. Ona se najčešće vrše jednom ili dva puta godišnje”, objašnjava Macura.
Zakoni koji se bave kvalitetom vazduha su složeni zbog značaja i kompleksnosti teme, ali joj se u Srbiji ne posvećuje dužna pažnja, tvrdi Jasminka Young. “Vazduh, čini se, nikome nije prioritet. Takođe, znanje i ambicije ljudi koji se bave tim problemom su ograničeni. Institucije nemaju dovoljno moći, pa je teško očekivati da inspektor koji se bavi zaštitom životne sredine zatvori postrojenje zbog nepravilnosti u radu. On samo pušta informacije u sistem. Institucije su neravnopravne sa velikim zagađivačima, a malih je mnogo da bi se svi mogli kontrolisati u nedostatku standarda.” Situacija je loša u ovoj javnoj politici, a nedostaje signal nadležnih institucija o tome šta je preduslov za rešavanje problema. Podaci Republičkog zavoda za statistiku pokazuju da je smrtnost u Srbiji u januaru 2017. za 50 odsto veća nego u istom mjesecu prethodne godine. Da li je vazduh koji je u tom periodu najzagađeniji jedan od razloga takve statistike? U svakom slučaju, pojedinac po tom pitanju ne može sam mnogo da uradi jer je kvalitetan vazduh javno dobro i treba da se čuva sistemskom akcijom. Za početak, treba da se sprovode zakoni u pogledu mjerenja koncentracije i emisija štetnih materija u vazduhu, te u izvještavanju nadležnih institucija.
